همراهی توأم چند ویروئید مرکبات با علایم بیماری های پسوروز و نقش حلقوی در مرکبات استان مازندران

مرکبات از محصولات باغی مهم و استراتژیک در کشاورزی ایران به شمار می­آید. در بین استان های مرکبات­خیز ایران، استان مازندران بیشترین سطح زیر کشت مرکبات (حدود 100 هزار هکتار) و تولید و تنوع ارقام را به خود اختصاص داده است. تنوع ارقام وارداتی از یکسو و تکثیر پیوندی نهال­ها از سوی دیگر موجب بروز و انتشار بیماری های متعددی در این منطقه شده است به طوری که علایم بسیاری از بیماری های ویروسی و شبه­ویروسی در باغ های مرکبات آن مشاهده گردید. با وجود این، عوامل احتمالی برخی بیماری های شبه­ویروسی نظیر نقش­حلقوی (citrus ring pattern) در مرکبات مازندران نامعین مانده و به کارگیری پیوندک­های گواهی شده عاری از بیماری چندان مورد توجه عموم قرار نگرفته بوده است. اما در یک دهه اخیر با شروع انتقال ویروس تریستزا توسط شته در مازندران، تمایل باغداران این منطقه به استفاده از پایه­های متحمل به تریستزا خصوصاً پونسیروس (poncirus trifoliata) و دورگه­های آن نظیر سیترنج (p. trifoliata × citrus sinensis) و سیتروملو (p. trifoliata × c. paradisi) و هم چنین استفاده از منابع پیوندک عاری از بیماری (بالاخص ویروس تریستزا) افزایش پیدا کرده است. در سوی دیگر، برخی باغداران و تولیدکنندگان نهال­های مرکبات نسبت به اثر ویروئیدهایی که تاکنون در ارقام مرکبات بر روی پایه نارنج بی­اثر یا بی­ضرر مانده اما در پایه­های پونسیروس و دورگ­های آن سبب کاهش اندازه و میزان محصول می­گردند نگران گردیده­اند. بررسی­های مقدماتی انجام شده در زمینه ردیابی ویروس پسوروز مرکبات در درختان دارای علایم نقش حلقوی و پسوروز در شرایط باغ و در گیاهان پیوند شده در گلخانه نتایج مثبتی در پی نداشته و محصول اختصاصی مربوط به ویروس پسوروز مرکبات با pcr قابل تکثیر نبوده است. با توجه به اهمیت موضوع، به منظور ردیابی ویروس و ویروئیدهای مولد یا همراه بیماری های پسوروز (scaly bark psorosis) و نقش حلقوی مرکبات، پیوندک­هایی از شاخه­های آلوده نارنگی انشو (c. unshiu, satsuma mandarin) تهیه و روی نهال یکساله بالنگ اتراگ (c. medica, etrog) رقم arizona 861-s1 و گیاه دوساله پرتقال ناف­دار واشنگتن (washington navel) که بر روی پایه نارنج تکثیر شدند پیوند زده شد. گیاهان پیوند خورده در شرایط گلخانه با دمای 30-22 درجه سلسیوس نگهداری و به صورت ماهانه جهت مشاهده علایم بازبینی می­شدند. علایم نقش میخی در برگ های همه گیاهان پیوندخورده با منبع پیوندک آلوده به پسوروز بعد از گذشت یک تا سه ماه مشاهده شد. رگبرگ روشنی و خمیدگی برگ در نهال­های بالنگ اتراگ آلوده شده با پیوندک­های نقش حلقوی مشاهده گردید. نهال­های پرتقال مایه زنی شده با بیماری نقش­حلقوی نیز نقوش خطی و حلقوی را پس از گذشت چهار سال از زمان پیوندزنی نشان دادند. بعد از حدود یکسال، نمونه­های آر ان ا از بافت­های آلوده شده نهال­های پرتقال و بالنگ اتراگ با استفاده از ماده ترایزول (trizol, invitrogen)  استخراج و در واکنش زنجیره­ای پلیمراز با نسخه­برداری معکوس با استفاده از آغازگرهای اختصاصی ویروئیدها و ویروس پسوروز مرکبات مورد ارزیابی واقع شد. نتایج حاصل از الکتروفورز محصول rt-pcr بر روی ژل آگاروز 5/1%  در حضور نمونه شاهد ویروئیدهای مرکبات نمایانگر حضور ویروئیدهای خمیدگی برگ، کوتولگی (ویروئید 3، قبلی)، ترک­خوردگی پوست (ویروئید 4، قبلی) و ویروئید 6 مرکبات (os قبلی) و ویروئید کوتولگی رازک در نمونه­های آلوده به بیماری های نقش حلقوی و پسوروز مرکبات بودند. هیچ نواری از ویروئید اگزوکورتیس مرکبات در نمونه­های بررسی شده ردیابی نشد. این اولین گزارش از حضور همزمان ویروئیدهای مرکبات همراه با بیماری های پسوروز و نقش حلقوی مرکبات در ایران است.